Categorie: luisteren

De fictionaliserende mens: over herinnering en fictie

In het onderstaande fragment illustreert Herman Pleij op prachtige wijze het belang van fictie voor de mens. Zelfs wat we denken dat onze dierbaarste herinneringen zijn, is een verzameling van elementen die we hier en daar onbewust ontleend hebben, zodat het voor ons betekenisvol wordt.

Wat de romanschrijver op bewuste wijze doet, doen wij allemaal elke dag met onze herinneringen. We willen allemaal leven in een verhaaltje dat ergens toe leidt.

Lesverloop:

  1. Eerst wordt het onderwerp ingeleid
  2. Als schrijfoefening aan de leerlingen gevraagd hun eigen vroegste herinnering te noteren.
  3. Er wordt de leerlingen gevraagd hun vroegste herinnering voor te lezen.
  4. We beluisteren en bekijken het fragment met Herman Pleij (7min.)
  5. We proberen gezamelijk tot een conclusie op basis van het filmpje.
  6. De leerlingen proberen op basis van hun herinnering, toetspunten aan te geven: mensen die in de herinnering voorkomen, plaatsen die je opnieuw kunt bezoeken.
  7. De leerlingen proberen hun herinnering te toetsen en rapporteren later in de klas over hun bevindingen.

L.P. Boon, Roman van de oude bultkarkas

De ‘Roman van de oude bultkarkas’ is geen roman, maar het laatste hoofdstuk van de Kapellekesbaan. Het beschrijft de absolute zelfdestructie en futiliteit van Boons project die doorheen het hele boek sijpelt, maar ultiem gekussend wordt door dit hoofdstuk en de opening. In het eerste hoofdstuk in het de kantieke schoolmeester al als arrogantie afdoet.

Simpelweg: hoe denkt ge de simpelen vlaamschen ziel, met zijn boerenverstand en bourgondisch hart te verheffen uit het slijk en de stront met kunst die hij niet voelen kan, met een realisme dat hij niet ziet of met een lied dat hij nooit heeft leren zingen? hoe kunt ge uw leven voor de mensen geven, misschien het geluk hebben om daarin te slagen, en NIET christus worden? of boeddha? Of erger nog: de levende goeroe?

bultkarkas

 

Daan Zonderlands absurde kinderliteratuur

En nogmaals, in deze tijden van chronische informatiediarree kan het in het onderwijs moet de focus veranderen van het opslaan van naar het leren omgaan met informatie. Iedereen heeft binnenkort toegang tot wikipedia via de smartphone, we kunnen er dus best goed mee leren omgaan. Dat wil concreet zeggen: de stroom aan info verwerken, herstructureren, selecteren en vooral ook: de waarde van de info inschatten.

Lesmateriaal:

Daan Zonderland, Professor Zegellak en Lodewijk Losbol

Het feit dat kinderen een gevoel voor realisme moeten leren, toont aan dat hun vermogen voor fantasie en creativiteit veel hoger is dan dat van volwassenen en dat dit vermogen van nature in iedereen zit. Het vermogen om exact te memoriseren en te reproduceren is bij een chimpansee vele malen groter dan bij de mens. De mens, daarentegen, registreert informatie op zo’n manier, dat die later, in een nieuwe context, gebruikbaar kan zijn. Dit kan enkel wanneer er uitgemaakt welk deel van de informatie belangrijk, en welk deel secundair is. De mens slaat informatie op door ze interpreteren en te herstructureren.

 

En nogmaals, in deze tijden van chronische informatiediarree kan het in het onderwijs moet de focus veranderen van het opslaan van naar het leren omgaan met informatie. Iedereen heeft binnenkort toegang tot wikipedia via de smartphone, we kunnen er dus best goed mee leren omgaan. Dat wil concreet zeggen: de stroom aan info verwerken, herstructureren, selecteren en vooral ook: de waarde van de info inschatten.

 

Daan Zonderland

De waarde van fantastische literatuur zoals die van Daan Zonderland is voor mij dat ze net deze vaardigheden traint en wel op zeer speelse wijze. Constante vreemde wendingen, complexe grapjes en doorbrekingen van het realistische verwachtingspatroon stimuleren de lezer zich te herfocussen, de gegevens te herinterpreteren en bij elkaar te puzzelen. Het zijn ook deze vaardigheden die concreet geoefend worden in de taak over het Bargoens.

 

In deze les gaat het niet over het inoefenen van die vaardigheden zelf, maar wordt in de vorm van een luisteroefening enkele minder conventionele ideeën over kinderliteratuur gepresenteerd. Misschien is dit voor vele de enige keer dat ze beschouwend stilstaan bij kinderliteratuur en de les kan dan ook bij uitstek vormend werken.

Verder is dit een kleine les literatuurgeschiedenis op zich, vooral dan omdat ze de schatplichtigheid van Matthysen aan Zonderland duidelijk maakt. Hugo Matthysen verdient zeker een plaats in de les Nederlands: geluidsfragmenten uit het Leugenpaleis bieden ook vele aanknopingspunten voor lessen over dialecten en taalspelletjes.

Expressie: communiceren met vorm

Lesdoelen

  • de leerlingen begrijpen hoe de vorm van de boodschap iets kan vertellen, los van de inhoud van de boodschap
  • de leerlingen slagen erin extra-verbaal te communiceren
  • de leerlingen kunnen de extra-verbalen kenmerken van een communicatiesituatie aanwijzen en duiden
  • de leerlingen zijn bereid luidop te communiceren voor de klas

Lesmateriaal

  • Flashkaartjes met rollen
  • Een lokaal waar iedereen rechtstaand in de kring kan zitten
  • kinderrijmpje: een basistekst waarvoor enige vereiste is dat hij enige lengte heeft en iedereen de tekst uit het hoofd kent

Lesverloop

1. Intro: de schijntoets

Zolang de regering het gebruik van aandachtsgas niet toelaat, gebruik ik steeds deze techniek om iedereen met volle aandacht bij de les te krijgen: schijntoetsen. Leerkracht vraagt de leerlingen een blad papier te nemen en hun naam te noteren. De opdracht: er volgen drie communicatiemomenten en de leerlingen moeten zoveel mogelijk informatie eruit proberen halen. Na het communicatiemoment stel je je telkens de vraag ‘wat weet ik nu meer dan ervoor’?

2. Communicatiemomenten

Hierna kiest de leerkracht een leerling uit en fluistert die de opdracht in het oor. De opdracht is “Draag het gedicht ‘Klein Klein Kleutertje’ voor.” Dat is het communicatiemoment en dit wordt nog tweemaal herhaald en deze momenten worden duidelijk aan- en afgekondigd. De leerlingen in de klas noteren voor de drie momenten de nieuwe informatie, of proberen dat, want ze zullen verbaasd reageren – dat is toch drie keer hetzelfde.

Natuurlijk is er een massa aan informatie te rapen. Vooreerst over de sprekers: hoe ze de opdracht uitvoeren geeft ons veel informatie over henzelf. Misschien krijgen we ook informatie door van de tweede over zijn verbazing dat de opdracht hetzelfde is, maar zelfs die reactie zal niet dezelfde zijn als de derde. Allemaal specifieke informatie (over de personen) die niet tot de inhoud van de boodschap behoort. Het is de bedoeling dat de leerlingen op dit punt van besef komen.

3. Groepswerk met overleg: schijnspieken bij de schijntoets

Eigenlijk is het mogelijk deze informatie te noteren in 5min als je weet waar het over gaat, dus niet te lang laten zoeken. Leerlingen verplichten iets te noteren en hun blad om te draaien. Dan kunnen ze een tweede keer antwoorden na met elkaar overlegd te hebben in groepjes van 4 ofzo. Van zodra bij een groepje het correcte antwoord begint te dagen, kun je aan afronden beginnen denken en de blaadjes binnenhalen.  In de spanning die dan ontstaat gaat er misschien nog tussen groepjes gecommuniceerd worden. Dat is belangrijk en integraal deel van het leerproces (peer-to-peer learning). Rustig laten doorzeggen door klasgenoten, maar wel individuele antwoorden eisen.

4. Schijncorrectie van de Schijntoets

De correcte antwoorden zou ik laten meedelen door een groepje dat het antwoord niet zelf gevonden of zelfs gehoord had. Die moeten dan 1min samenzitten met zij die het antwoord wel wisten om het uit te leggen. Daarna herhalen ze wat ze net begrepen hebben voor de hele klas en volgt een uitgebreide bespreking.

5. Dramaoefening

Ik ben er zeker van dat op dit punt zelfs in de beste klassen nog leerlingen zullen zitten die communiceren met vorm nog niet echt vanuit zichzelf begrijpen. Daarom volgt hier nog een leuke, praktische oefening. De leerkracht heeft flitskaartjes gemaakt met daarop opdrachten. Breng het gedicht alsof je x of y bent.

  • net de lotto gewonnen
  • drilsergeant in het leger
  • directeur van de school
  • je konijn is net gestorven
  • je moet dringend naar het toilet
  • Michael Jackson
  • beetje nichterige nicht
  • een undercoveragent
  • de slechte uit een cowboyfilm
  • …

Het is belangrijk na elke geraden figuur een korte nabespreking te doen en te overlopen welke kenmerken duidelijk maakten om wie het ging en wat voor kenmerken dat zijn (gestiek, uitspraak, stopwoorden, gedrag, taal…). Hier wordt ook duidelijk dat extra-verbale aspecten in groepen thuis te brengen zijn.

6. Omkering van de oefening: leerlingen maken zelf opdrachtkaartjes

Indien er nog tijd rest kan het spel omgekeerd worden en kunnen de leerlingen in groepjes zelf opdrachten verzinnen en op kaartjes schrijven. Dit is niet vanzelfsprekend, omdat het niet te makkelijk en te moeilijk moet zijn. Wanneer het hier misloopt, is dat helemaal niet erg, maar loont het zeker de moeite om stil te staan waarom het niet geraden werd. Het moet een algemeen bekend gegeven zijn, of een bekend persoon.

7. Geen spelletje, maar opstap naar literatuur

Dit lijkt een leuk spelletje voor in de klas, maar is het niet. Eens de leerlingen de materie begrepen hebben, heeft het geen nut deze oefeningen nog te doen, al zullen ze er misschien om smeken. Het is dan de uitdaging om een gelijkaardige, even leuke les te bouwen die op deze kennis verderwerkt. Ik denk dan aan lessen over ‘personages’ en die kunnen heel makkelijk met drama geïntegreerd worden. Veel gemakkelijker dan andere literatuurconcepten zoals thema of symboliek.

8. De stap naar ervaringsgerichte literatuurtheorie

Het is moeilijk om in het secundair begrip van het literaire op zich toe te werken en misschien is het zelfs niet wensbaar, maar ik ben toch geneigd om dit wel te doen. Literatuur communiceert altijd via de vorm (niet de directe inhoud) en omdat er geen vaste code is voor vormelementen, is literatuur in wezen altijd pluriform in beleving. Door deze vormcommunicatie terug te plooien op de inhoud en zo een dubbele suggestie te creëren. Onderstaande bewerking is niet ongenietbaar voor een snelle oefening:

Mijne heren kleutertjes!
Wat doen jullie toch in mijn hof!
Jullie plukken er al de bloemekes af, nietwaar?
Jullie maken het veel te grof, ahum.
Mamaatje die zal kijven, nietwaar?
Papaatje die zal ahum, slaan, nietwaar?
Mijn heren kleine kleuters, ga hier maar gauw vandaan.
(Of ge moogt een woensdagnamiddag komen, nietwaar?)

(…is overduidelijk De Lou, de perfect van mijn middelbare school. Geen priester meer, maar de volgende directeur was toch De Mozes, een godsdienstleerkracht die zijn baard niet gestolen had. Dan zwijg ik nog over De Lorre, een leerkracht Frans met en Alfa coupé, dito haar, Bordeline en een psychotisch fascinatie voor Adamo waarmee hij het tot in de Franse versie van “Wedden dat…” schopte…)

Als er zoiets kan bestaan als relevant ervaringsgericht literatuur- en taalonderwijs dan kan het de component van het zelf doen niet links laten liggen. Dat is meestal niet zo moeilijk te realiseren als literatuur ontdaan wordt van haar hemels aureool en gezien wordt als iets kneedbaars, iets magisch maar toch alledaags.

iLit: literatuur op je iPod

Korte fictie

Het is ook zonde dat door leeslijsten de gemeenschappelijke beleving vrijwel onmogelijk wordt – iedereen moet iets anders lezen, of wachten tot iemand anders hem gelezen heeft. Daarom ben ik een enorm voorstander van het gebruik van KORTVERHALEN in het onderwijs. Er is meer variatie in auteurs, thema’s, periodes, lengte, stijl. Maar het zijn wel afgeronde gehele, die analyse toelaten vanuit de leerlingen zelf, wat dikwijls niet het geval is bij een romanfragment. Soms kan een kortverhaal zelfs binnen het bestek van een les gelezen worden en dat zorgt altijd voor meer interactie tussen leerlingen dan bespreking van roman die de helft (nog) niet gelezen heeft.

Eerste stap naar verhaalanalyse

Om verhaalanalyse theoretisch te doceren, is het veel te complex en fluïde. Beter is concepten zoals personages en thema’s uit feitelijke lectuur te distilleren. Discussie over goede, relevante, moderne verhalen zorgt altijd voor animo. Verder moet je gewoon beginnen roddelen over de personages (wie wat waarom waar) met bewijzen uit de tekst.

Een voorbeeld van literatuur zonder boeken

Voor hun eindexamen konden de zesdejaars vorige juni voor mij zelf een keuze maken uit de Radioboeken van Radio 1: 100 moderne, onuitgegeven literaire kortverhalen van Nederlandse en Vlaamse auteurs. Hiervan vind je dus geen samenvattingen op het net, zelfs geen tekst, enkel mp3. Het was dus naast literatuur ook een luisteroefening. Het enthousiasme van de leerlingen toen ze hoorden dat ze literatuur op hun mp3 speler konden consumeren, was niet te stuiten. Toen ik na afloop van het examen aan 28 leerlingen vroeg of ze, als ze een boek van die auteur zouden zien in de bieb of winkel, het zouden oppikken en de flap lezen en misschien kopen, antwoordde 62% ja. Als de helft gelogen is, ben ik nog tevreden… en wou enkel maar bewijzen dat je soms met iets anders jongeren boeken kunt aanreiken, in casu met mp3!

Gratis audioliteratuur op het web

Bovenstaande link naar de audioboeken is een project wat werd gesponsord met overheidsgeld en dat is maar goed ook. Het is maar normaal dat je zulke goudschatten in de les gebruikt. Natuurlijk is niet alle materiaal bruikbaar, het is dan ook aan de leerkracht om suggesties en preselecties te maken. Daarnaast bulkt het internet van allerhande vrijwilligersprojecten en in de context van audioliteratuur is http://www.librivox.org toch wel de meest omvangrijke. Massa’s, maar echt massa’s Engelstalige literatuur gratis in mp3 te downloaden en ingelezen door voor 85% zeer competente lezers. In feite is de site multilinguaal en vind je er ook redelijk wat Franse en Duitse literatuur. Er is ook een Nederlands deel aan de site waar een paar dingen te downloaden zijn, zoals Don Quijote van Cervantes, maar nog weinig Nederlandse literatuur op librivox.nl. Daar kun je over huilen, of het als een uitdaging zien, want je kunt natuurlijk ook gewoon…

Meedoen met librivox.nl

Elke leerling heeft thuis wel een pc en een microfoontje en dat is alles wat nodig is om zelf een tekst in te lezen. Het zou een prachtig klasproject zijn om een boek te kiezen, de hoofdstukken onder de leerlingen te verdelen en ieder verantwoordelijk te maken voor de opname van een hoofdstuk. Daarvoor is enige voorbereiding nodig, maar de leerlingen zullen met meer diepgang op het boek ingaan, zelfs een concrete bijdrage kunnen doen aan een project waar potentieel veel anderen iets aan hebben, elkaar kunnen helpen op technisch vlak en een project coördineren en doen slagen. De opnames kunnen dan op librivox.nl geüpload worden en zullen dan beluisterd worden door testpubliek dat oordeelt of hij goed genoeg is voor publicatie op de site. De werkverdeling -voor zover er meerdere lezers gevonden worden voor Nederlandstalige boeken- gebeurt op het forum. Bijvoorbeeld, Tijl Uylenspiegel of de Minnebrieven van Multatuli.

De aspecten die hierbij komen kijken en binnen het kader van de lessen Nederlands vallen, zijn eindeloos: lezen, luisteren, literatuur, uitspraak, tekst-research, woordbetekenissen, documentatie auteur, ict opnameapparatuur en data-uitwisseling, communicatie via internetforums, enzoverder.

Het resultaat van zo’n literatuurproject zit niet in het zolderarchief onder stoffige mappen om nooit meer bekeken te worden. Dit resultaat staat op het web en elke dag kan iedereen (onbekenden, maar ook familie, vrienden en medeleerlingen) die bijdrage downloaden op hun mp3-speler en literair genieten op de bus, tram, trein, fiets of auto… en eigenlijk een heleboel mensen die gewoon luisteren omdat ze die spreker kennen en dus toevallig met literatuur besprenkeld worden.

Onderwijsinstituut in cyberspace, cyberspace als onderwijs(instituut)

Op die manier, door meer naar buiten te komen op de goedkoopste en meest veelzijdige manier die bestaat (internet), kan de betrokkenheid van de school op de maatschappij ook een feit worden. Alsnog wil niemand zien dat scholen in de heel nabije toekomst ten dode zijn opgeschreven als zij zich niet fundamenteel heroriënteren. Dit betekent in eerst instantie: afstappen van elk model van rechtstreekse informatie-overdracht, omdat dit een onverantwoorde verspilling van tijd en middelen is. Als ik dan toch enkel naar school moet om te komen opschrijven wat ik thuis moet memoriseren, mail het me dan in pdf, alsjeblieft dankuwel. Zelf iemand met een Winkler Prins en Encyclopedia Brittanica, kan niet op tegen een goeie googlelaar. Maar er zijn er weinig.

En of het nu Google is of iets anders, het gaat tegenwoordig om het structuren, bewerken, interpreteteren van informatie, niet het domweg opslaan ervan, dat doen computers nu voor ons, zelfs meer dan we willen. Het komt erop aan te interpreteren welke informatie betrouwbaar is en welke niet, welke foutief is en welke correct. Veel moeilijker dan vroeger, school.

Kijk, tante Frieda, wat een coole school wij hebben…

Dit alles vereist ook engagement van de leerlingen uit, maar volgens mij is het met zulke projecten dat de hoogste graad van medewerking mogelijk is. En dat is ook uitstraling voor de school: als er projecten worden opgezet die concrete resultaten opleveren die digitaal kunnen worden verspreid, dan moet de school daarvan gebruik maken. Als je kind in een filmpje, foto of audio-opname te horen is ga je toch dadelijk naar de site surfen, niet? En toch onmiddellijk een link doorsturen naar familie en vrienden, natuurlijk…