taalanderwijs.org

Iedereen vindt dit een prachtig meesterwerk, maar weinigen zien deze prestatie als meer dan een louter technische verwezenlijking. Er is meer: er wordt een complexe betekenis gecreëerd en voor Vermeer is het hyperrealisme slechts een manier om deze betekenis kracht bij te zetten. Het lijkt een moderne kleurenfoto, maar het is allegorische moraliteit: een in beelden uitgedrukte ethiek, een set van waarden.

Een jong meisje leest een brief bij het licht van een open raam: iedereen wil toch weten wat erin staat? Ik ga een poging tot interpretatie doen zonder iets over het schilderij gelezen te hebben en het schilderij zelf te lezen: het is een brief aan de kijker.

We zijn te laat… ze is al aan het einde van de brief. Heeft zij dan zo snel gelezen? Het moet een hele interessante brief zijn. Let ook op hoe ze de brief met beide handen vastklampt alsof ze hem nooit gaat loslaten. Natuurlijk is dit een liefdesbrief.

Het buitenlicht dat zij gebruikt om de brief te lezen, is een voorstelling van de buitenwereld die roept. Omgekeerd is de brief van de geliefde een mogelijke weg uit de donkere kooi waarin deze kanarie zit opgesloten. Met tralies:

Kanaries komen pas echt in zwang in de 18e eeuw, maar werden echt al gehouden door edelen in de 17e eeuw. Een uit Spanje overgewaaide mode, natuurlijk. Dit oer-Hollandse schilderij bevat wel meer mediterrane elementen, zoals de oosterse tapijten.

Vermoedelijk is vader een handelaar met contacten tot voorbij de middellandse zee. De jurk van het meisje en de inkleding van de kamer maken duidelijk dat hij niet zo slecht moet boeren. Misschien zijn de internationale contacten van vader de oorsprong van een kennismaking met een zuiderse Don Juan? Tegelijk geeft het bed ook een slordige, onopgemaakte indruk: zij is aan het dromen van een huwelijk, maar is ze daar wel klaar voor? Daarenboven suggereert het rommelige bed dat er is al iets gebeurd is. Daarvoor zijn nog andere aanwijzingen.

Centraal vooraan, de blikvanger: een schaal fruit. Alle boomvruchten herinneren aan de verleiding van Adam door Eva om van de verboden vrucht te eten in het paradijs en symboliseren zinnelijkheid. Niet alleen is de schaal al gekanteld, er naast ligt een aangesneden perzik. Als het schilderij het perspectief voorstelt van de onderzoekende vader of moeder, is nogmaals de boodschap: we zijn te laat. Let ook op hoe de vruchtenschaal en de perzik in het bijzonder geplaatst worden:

In deze context krijg ook het opengesperde raam met de slordig los flapperende bloedrode gordijnen een heel nieuwe betekenis.

Het is geen onbekend terrein voor de literatuur: de focus verschuift van een rurale, middeleeuwse ethiek naar een nieuw model voor de stedelijke handelsklasse. Waar vrouwen in landbouwgemeenschappen een centrale en belangrijke plaats hadden, wordt de vrouw van de succesrijke vroegmoderne handelaar opgesloten in een het huis met een aantal bedienden ter beschikking.

Terwijl het gemiddelde middeleeuwse meisje al van jongs af opgevoed wordt in een duidelijke werkethiek, is dat dochters van stedelijke handelaren helemaal niet het geval. Een gemakkelijk leven, mooie kleren, uitzonderlijke maaltijden en al wat je wil, maar opgesloten achter de tralies van een burgerlijke vogelkooi.

Na de restauratie wordt het thema extra in de verf gezet (!) met een schilderij in het schilderij: een cupido met boog en komedie-maskers, die hij misschien zelfs vertrapt. Is de implicatie dat liefde van het zinnelijke (= zintuiglijke) zich voortbeweegt door middel van maskers? Omdat je jezelf in de liefde altijd beter neigt voor te doen dan je bent?

De brief is een masker waarachter de afwezige geliefde zich kan verschuilen of verhullen, net zoals dat in het schilderij ook het geval is: wij zien enkel de brief. Een allerliefste vriend zag in de brief slecht nieuws en dat is heel goed gezien, want het meisje zelf kan en wil het slechte nieuws niet aanvaarden.

Ten slotte is het verstrijken van de tijd (tempus fugit) een belangrijk thema. Het jonge kindje dat Cupido voorstelt heeft tenminste in het blonde haar een duidelijke overeenkomst met het meisje. De donkere weerspiegeling in het raam lijkt dan weer een geest of een overledene in een graf. Die drie punten zorgen voor een temporele dynamiek naar het witte licht in het raam toe.

De genialiteit van Vermeer zit niet de hyperrealistische voorstelling (mijn iPhone kan dat ook, maar in het bewust samenbrengen van beelden en ideeën om zo tot betekenis en waardevolle kennis te komen. Waardevol genoeg voor een 17e eeuwse handelaar om hier een boel duiten voor neer te tellen.

Als laatste toets voegde Vermeer het groene gordijn rechts toe: hier wordt iets onthuld. Verder is het een trompe à l’oeil: vele schilderijen werden achter een gordijn bewaard en slechts soms onthuld, maar hier is het gordijn deel van het schilderij. Het kunstwerk lijkt zich ervan bewust, dat het begluurd wordt, misschien betekent het dat wij (het publiek) ons beter ook maar gedragen, want wie weet houdt iemand ons in de gaten. Cupido, bijvoorbeeld…

Je kunt wel gluren en afkeurend grinniken met het jonge meisje, als toeschouwer, als ouder, maar: ben jij wel zo zuiver op de graat?